Ο Γεώργιος Γρίβας στον πόλεμο της Μικράς Ασίας.

Σπύρος Δημητρίου
Αντιπρόεδρος Ιδρύματος Στρατηγού Γεωργίου Γρίβα - Διγενή

Ο Γεώργιος Γρίβας, τελειώνοντας τη Σχολή Ευελπίδων, ορκίστηκε Ανθυπολοχαγός Πεζικού στις 26 Αυγούστου 1919 και τοποθετήθηκε στο 30ο Σύνταγμα που είχε έδρα στη Μακεδονία. Ο Ελληνικός Στρατός μαζί με τους συμμάχους, το Μάιο του ίδιου χρόνου, πατούσαν τα ιερά χώματα της Μικράς Ασίας και οι εκεί Έλληνες με τα μάτια γεμάτα δάκρυα χαράς, ενθουσιασμό κι υπερηφάνεια, έβλεπαν τους στρατιώτες της 1ης Μεραρχίας να παρελαύνουν ως απελευθερωτές στη Σμύρνη.
Το όνειρο του Ανθυπολοχαγού Γρίβα, να πάει να πολεμήσει για την Ελλάδα και τη Μεγάλη Ιδέα, γινόταν πραγματικότητα. Μια Ιδέα που μέσα της ποθούσε να περιλαμβάνει κάποτε και το νησί του, την Κύπρο. Μαζί του και πολλοί Κύπριοι εθελοντές που θα πολεμούσαν και σ’ αυτόν τον πόλεμο για την Ελλάδα.
Το 30ο Σύνταγμα Πεζικού ανασυγκροτείται από την 21η μέχρι της 30η Νοεμβρίου 1919 στη Θεσσαλονίκη και μεταφέρεται και συγκεντρώνεται στη Σμύρνη με Διοικητή τον Συνταγματάρχη Πετροπουλάκη Δημήτριο. Το 30ο Σύνταγμα, φτάνοντας στη Σμύρνη, θα αποτελέσει οργανικό τμήμα της Μεραρχίας Σμύρνης και θα αντικαταστήσει το 8ο Σύνταγμα Κρητών. Η Μεραρχία Σμύρνης είχε Διοικητή τον Υποστράτηγο Μαζαράκη Αλέξανδρο και ανήκει κι αυτή με τη σειρά της, οργανικά, στο Σώμα Στρατού Σμύρνης. Τον Φεβρουάριο του 1920 θα μεταφερθεί και το Ελληνικό Γενικό Στρατηγείο από τη Θεσσαλονίκη στη Σμύρνη με Διοικητή του Στρατού Μικράς Ασίας τον Αρχιστράτηγο Λεωνίδα Παρασκευόπουλο. 
Μαζί με το 30ο Σύνταγμα Πεζικού φτάνει στη Μικρά Ασία κι ο Ανθυπολοχαγός Γεώργιος Γρίβας. Αφού ολοκληρώθηκε η συγκρότηση, προωθήθηκαν στο Νυμφαίο που βρίσκεται ανατολικά της Σμύρνης. Εκεί η Μεραρχία Σμύρνης είχε αναλάβει από τις 20 Ιανουαρίου 1920 τη φρούρηση της σιδηροδρομικής γραμμής Σμύρνης-Κασαμπά αντικαθιστώντας τους Γάλλους. Στις 15 Απριλίου 1920 η Μεραρχία Σμύρνης μεταβαίνει να αναλάβει την ευθύνη του τομέα της Μαγνησίας με ανατολικό όριο τον ποταμό Ύλλο. Εκεί θα πάρει και το βάπτισμα του πυρός στη μάχη ο Γεώργιος Γρίβας και θα τραυματιστεί ελαφρά.
Το πρωί της 9ης Ιουνίου 1920, με διαταγή του Αρχιστρατήγου, η Μεραρχία που υπηρετεί ο Γεώργιος Γρίβας και η Μεραρχία Αρχιπελάγους ξεκινούν επίθεση και καταλαμβάνουν το Αξάριο καθώς και τις γύρω μικρές πόλεις χωρίς σημαντική αντίσταση. Την ίδια στιγμή το Α΄ Σώμα Στρατού είχε καταλάβει τη Φιλαδέλφεια.
Στρατηγικός στόχος είναι η κατάληψη της Πανόρμου για τον έλεγχο των συγκοινωνιών. Συγκροτήθηκαν δυο ομάδες Μεραρχιών. Η πρώτη θα πορευόταν προς το βορρά, ενώ η άλλη θα την κάλυπτε στα ανατολικά. Η Μεραρχία Σμύρνης, όπου ανήκε το Σύνταγμα του Γεωργίου Γρίβα, βρισκόταν στην ομάδα που κινήθηκε προς το βορρά. Στις 16 Ιουνίου 1920 άρχισε η κίνηση της βόρειας ομάδας και χωρίς σοβαρά εμπόδια έφτασαν στα περίχωρα της Πανόρμου, ενώ στις 19 Ιουνίου 1920 αποβιβαζόταν η μικτή Ταξιαρχία της Θράκης και καταλάμβανε τη πόλη.
Στη συνέχεια η Μεραρχία Σμύρνης συμμετείχε στην κατάληψη της Προύσας. Το Στρατηγείο Σώματος Στρατού Σμύρνης εγκαταστάθηκε στις 16 Αυγούστου στην Πάνορμο. Αμέσως άρχισαν οι τουρκικές επιθέσεις εναντίων των Μεραρχιών Σμύρνης και Αρχιπελάγους, γι αυτό και το Σώμα Στρατού Σμύρνης αποφάσισε την εκπόρθηση της περιοχής Κίου-Προύσας. Στα τέλη Σεπτέμβρη του 1920 οι Τούρκοι συγκέντρωσαν αρκετό στρατό για να επιτεθούν στο Σώμα Στρατού Σμύρνης, αλλά οι επιθέσεις αποκρούστηκαν. Στις 11 Οκτωβρίου οι Μεραρχίες Σμύρνης και Αρχιπελάγους δέχτηκαν πυρά πυροβολικού και πεζικού από τους Τούρκους.
Ο τομέας της Μεραρχίας Σμύρνης που υπηρετούσε ο Ανθυπολοχαγός Γεώργιος Γρίβας δέχτηκε επίθεση στο δεξιό του τμήμα, αλλά την απώθησε και αντεπιτέθηκε κινούμενος ανατολικά συντρίβοντας τις τουρκικές δυνάμεις. Συνέχισε την προέλαση, κατέλαβε το Γενή Σεχίρ και έφτασε νικηφόρος μέχρι τη γραμμή Παμπουτζάκ– Ροστρούμ. Στις 11 Νοεμβρίου η Μεραρχία έκανε επίθεση προς τη Νίκαια. Σ’ αυτές τις μάχες οι Τούρκοι είχαν πολλές απώλειες και πολλούς αιχμαλώτους. Μέχρι το Δεκέμβρη η ζώνη ελέγχου των Μεραρχιών Σμύρνης και Αρχιπελάγους περιορίστηκε σε μικροσυμπλοκές κυρίως στα περίχωρα της Πανόρμου.
Εντωμεταξύ στην Ελλάδα οι εκλογές της 1ης Νοεμβρίου 1920 έφεραν πολιτική αλλαγή. Έχασε ο Βενιζέλος από τους αντιπάλους του και ο Δημήτριος Ράλλης ανέλαβε να σχηματίσει κυβέρνηση. Η αλλαγή αυτή επηρέασε σημαντικά το στράτευμα. Ο Αρχιστράτηγος Λεωνίδας Παρασκευόπουλος ζήτησε την αντικατάστασή του στη Μικρά Ασία και τη θέση του πήρε ο Αντιστράτηγος Αναστάσιος Παπούλας. Επίσης μια από τις πρώτες ενέργειες της νέας κυβέρνησης ήταν να αναθέσει την αντιβασιλεία στη μητέρα του βασιλιά, Όλγα. Στις 5 Δεκεμβρίου γίνεται δημοψήφισμα για την επιστροφή του βασιλιά Κωνσταντίνου στο θρόνο με αποχή της βενιζελικής παράταξης. Με το συντριπτικό 98% στις 19 Δεκεμβρίου επιστρέφει στην Ελλάδα και στον θρόνο του ο βασιλιάς Κωνσταντίνος.

2. ΣΤΟ ΕΣΚΙ ΣΕΧΙΡ

Η νέα Διοίκηση αποφάσισε στα μέσα Δεκεμβρίου 1920 να κάνει επιχείρηση αναγνώρισης προς το Εσκί Σεχίρ. Επίσης, μετονόμασε το Σώμα Στρατού Σμύρνης σε Γ΄ Σώμα Στρατού, τη Μεραρχία Σμύρνης σε Χ και την Αρχιπελάγους σε VII Μεραρχία. Ανήμερα τα Χριστούγεννα ξεκίνησε η επιχείρηση με το Γ΄ Σώμα Στρατού να έχει τις δυο Μεραρχίες δεξιά κι αριστερά. Συνεχίστηκε η προέλαση συναντώντας αντίσταση από πλευράς των Τούρκων και ολοκληρώθηκε στις 30 Δεκεμβρίου με απώλειες και για τις δυο πλευρές. 
Με τον νέο χρόνο οι σύμμαχοι είχαν αποφασίσει τον τερματισμό του πολέμου με την Τουρκία του Κεμάλ και συγκάλεσαν σύσκεψη στο Παρίσι στις 12 Ιανουαρίου 1921. Στην Ελλάδα είχε παραιτηθεί ο Πρωθυπουργός Δ. Ράλλης, μετά από διαφωνία με τον Υπουργό Στρατιωτικών Γούναρη και κυβέρνηση ανέλαβε να σχηματίσει ο Νικόλαος Καλογερόπουλος. Μετά την αποτυχία της ελληνικής αποστολής σε Παρίσι και Λονδίνο ο υπουργός Γούναρης έδωσε έγκριση στο σχέδιο του υποστρατήγου Γουβέλη για κατάληψη της σιδηροδρομικής γραμμής Εσκί Σεχίρ – Αφιόν Καραχισάρ με την προώθηση του ελληνικού στρατού 100 χιλιόμετρα ανατολικά, ώστε σε δεύτερη φάση να αναγκαστεί ο τουρκικός στρατός να υποχωρήσει και να συντριβεί προς την Άγκυρα.
Στις 10 Μαρτίου 1921 ξεκίνησε η προέλαση των Α΄ και Γ΄ Σώματος Στρατού. Η X Μεραρχία, που υπηρετούσε ο Γεώργιος Γρίβας, είχε στρατοπεδεύσει στις περιοχές Ερμένι Σέλους, Μπαΐρκιοϊ και Μπουρτζούν. Προελαύνει χωρίς ιδιαίτερα προβλήματα καταλαμβάνοντας το Γενή Σεχίρ και το Μπιλετζίκ. Το 30ο Σύνταγμα Πεζικού, όπου ανήκε ο Ανθυπολοχαγός Γεώργιος Γρίβας, το κρατούσε σε εφεδρεία. 
Στο μεταξύ οι Τούρκοι είχαν πληροφορίες για τις κινήσεις των ελληνικών στρατευμάτων και ετοιμάζονταν για την αντεπίθεση.
Στις 16 Μαρτίου η X Μεραρχία προώθησε το εφεδρικό 30ο Σύνταγμα Πεζικού δια μέσου του Μετρές Τιπέ προς το Γιουρούκ Τσεπνί. Το Σύνταγμα του Γεωργίου Γρίβα αμέσως με την εξόρμησή του βλήθηκε δραστικά από το τουρκικό πυροβολικό τόσο μετωπικά όσο και πλευρικά, καθώς και με πυρά πεζικού από την περιοχή νότια του Χαιρέ. Παρ’ όλα αυτά διήλθε το χωριό Τσεπνί και επιτέθηκε εναντίον των υψωμάτων βόρεια του χωριού, όπου αμύνονταν τμήματα της 4ης Τουρκικής Μεραρχίας. Η επίθεση διήρκεσε μέχρι το βράδυ, χωρίς ουσιαστικό αποτέλεσμα εξαιτίας των δραστικών εχθρικών πυρών. Τη νύχτα, το 30ο Σύνταγμα διέκοψε τον αγώνα και επανήλθε στο χώρο συγκέντρωσης της Μεραρχίας.
Η X Μεραρχία συνέχισε τις επιθέσεις της στην περιοχή αλλά αντιμετώπισε σφοδρή αντίσταση από τους Τούρκους και αναγκάστηκε να συμπτυχθεί. Το ίδιο έγινε και με την VII Μεραρχία, οπότε επέστρεψαν κι οι δυο στην αμυντική γραμμή ζώνης του Γ΄ Σώματος Στρατού. Οι απώλειες κατά τις επιχειρήσεις του Μαρτίου 1921 ήταν μεγάλες για την ελληνική πλευρά.
Ο Ελληνικός στρατός ανασυντάχθηκε και ετοίμασε τη νέα επιχείρηση για την κατάληψη του Εσκί Σεχίρ στις 25 Ιουνίου 1921. H X Μεραρχία μετακινήθηκε νότια της Προύσας, έτοιμη για την επίθεση. Το 30ο Σύνταγμα Πεζικού του Γεωργίου Γρίβα μπήκε κάτω από τις διαταγές του Σώματος Στρατού και στάθμευσε στο Τσουκούρ Κιόι. Στις 2 Ιουλίου 1921 θα επανενωθεί με τη X Μεραρχία και θα προελαύνουν για θα καταλάβουν την Κιουτάχεια. Η πόλη κατελήφθη δυο μέρες μετά και η X Μεραρχία στάθμευσε στα περίχωρα για ανασύνταξη των δυνάμεων. Το μέτωπο των Τούρκων είχε σπάσει και αποφασίστηκε η καταδίωξή του προς το Εσκί Σεχίρ.
Η μάχη του Εσκί Σεχίρ θεωρείται από τις σπουδαιότερες της Μικρασιατικής εκστρατείας, γιατί έγινε σε ανοιχτή πεδιάδα και με το σύνολο των δυνάμεων των δύο αντιπάλων. Σ’ αυτή τη μάχη πήρε μέρος ο Ανθυπολοχαγός Γεώργιος Γρίβας, αλλά και ο μετέπειτα αρχιστράτηγος του πολέμου του 1940, Αλέξανδρος Παπάγος. Η X Μεραρχία, στη μάχη αυτή όπου πολέμησε κι ο Γρίβας , επιτέθηκε στις 8 Ιουλίου 1921 για να καταλάβει την κορυφογραμμή Πουρσάκ Μπογκάζ – Γιουρούκ Καρατζά Βεράν. Η σύγκρουση ήταν σφοδρή με τις μάχες να γίνονται σώμα με σώμα καθ’ όλη τη διάρκεια της μέρας. Με την αυτοθυσία και τη γενναιότητα των Ελλήνων αποκρούστηκαν οι τουρκικές δυνάμεις, τις οποίες απώθησαν 8 χιλιόμετρα ανατολικά του Εσκί Σεχίρ.

3. ΠΟΡΕΙΑ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΑΓΚΥΡΑ

Μετά τη νίκη του ελληνικού στρατού, οι τουρκικές δυνάμεις υποχώρησαν σε βάθος 300 χιλιομέτρων πέρα από το Σαγγάριο ποταμό. Στις 14 Ιουλίου 1921 έγινε σύσκεψη στην Κιουτάχεια με τον βασιλέα Κωνσταντίνο, τον πρωθυπουργό Γούναρη και όλους τους στρατιωτικούς παράγοντες. Όλοι τους συμφώνησαν ότι πρέπει να γίνει στρατιωτική ενέργεια προς την Άγκυρα παρ’ όλες τις αντικειμενικές δυσκολίες που υπήρχαν (απόσταση από τα μικρασιατικά παράλια και αλμυρή λίμνη μπροστά τους).
Η X Μεραρχία με το 30ο Σύνταγμα Πεζικού που υπηρετεί ο Ανθυπολοχαγός Γεώργιος Γρίβας ήταν στην προέλαση στον Σαγγάριο ποταμό. Στις 7Αυγούστου 1921 η X Μεραρχία πέρασε τον Σαγγάριο ποταμό και στάθμευσε στην περιοχή μεταξύ Γιόκ Μπουνόρ και Ρένκογλου. Στις 9 Αυγούστου 1921 το Α΄ και Γ΄ Σώμα Στρατού είχαν περάσει τις ανατολικές όχθες του Σαγγάριου και βρίσκονταν 80 χιλιόμετρα από την Άγκυρα. Ανάμεσα στους Αξιωματικούς που πέρασαν τον Σαγγάριο ποταμό ήταν και ο Ανθυπολοχαγός Γεώργιος Γρίβας. Το 30ο Σύνταγμα Πεζικού, που ήταν εφεδρεία της X Μεραρχίας, είχε σταθμεύσει έξω από το χωριό Ιγλάρ Κατραντζί στην καμπή του ποταμού Γκεούκ. Η προέλαση του ελληνικού στρατού αναχαιτίστηκε στην περιοχή Ταρλά Μπαΐρ και αποφάσισε το Γ΄ Σώμα Στρατού να καταλάβει την περιοχή Σαπάντζα Ντερέ για αντιπερισπασμό. Μετά από αυτό διέταξε το Γ΄ Σώμα Στρατού τη X Μεραρχία να συνεχίσει την επίθεση στις 13 Αυγούστου, χρησιμοποιώντας το εφεδρικό της 30ο Σύνταγμα Πεζικού, το οποίο θα κατηύθυνε δυτικά του Κατραντζί Ντερέ, προς το ανατολικό τμήμα του οροπεδίου Τοϊντεμίρ. Το 30ο Σύνταγμα διήλθε το χείμαρρο Σαπάντζα Ντερέ και κινήθηκε προς το ανατολικό τμήμα του οροπεδίου Τοϊντεμίρ, όπου προς το βράδυ κατέλαβε, μετά από αγώνα, προωθημένες εχθρικές θέσεις κοντά στο Αλίκιοϊ. Το Σώμα Στρατού ανησυχώντας για την καθυστέρηση αξίωσε ταχεία εξαπόλυση επίθεσης για την κατάληψη του οροπεδίου Τοϊντεμίρ. Η X Μεραρχία έδωσε εντολή στις μονάδες της να επιτεθούν αμέσως. Το 30ο Σύνταγμα με τον Γεώργιο Γρίβα προήλασε από τις θέσεις στο Αλήλιοι, προς το ανατολικό τμήμα του οροπεδίου Τοιντεμίρ. Παρά την πεισματική αντίσταση των Τούρκων και τις απώλειες, οι μονάδες επίθεσης, που ενισχύθηκαν και με δεύτερο τάγμα, κατέλαβαν με τη λόγχη το ένα μετά το άλλο τα ορύγματα μάχης. Μέχρι το βράδυ είχαν καταληφθεί το μεγαλύτερο μέρος των υψωμάτων δυτικά του χωριού Σαπάντζα και οι προσβάσεις προς τη Γυμνή Κορυφή. Με τη κατάληψη του οροπεδίου Τοιντεμίρ εξασφαλίστηκε η γραμμή ανεφοδιασμού για τα τρία Σώματα Στρατού από τη γέφυρα Καβουντζί Κιοπρού του Σαγγάριου ποταμού.
Η επίθεση στο Σαγγάριο ποταμό άρχισε στις 23 Αυγούστου 1921 και κράτησε μέχρι 30 Αυγούστου. Οι επιθέσεις πανικόβαλαν τον τουρκικό πληθυσμό που εγκατέλειπε την Άγκυρα και τα περίχωρα. Η προέλαση των ελληνικών στρατευμάτων αναχαιτίστηκε από τις τουρκικές δυνάμεις κι έτσι η εκστρατεία στον Σαγγάριο δεν είχε τα επιθυμητά αποτελέσματα. Λόγω της αποτυχίας των αρχικών σχεδίων αποφάσισαν να διακόψουν τις επιχειρήσεις και να κρατήσουν μια αμυντική γραμμή δυτικά του Σαγγάριου ποταμού. Το επόμενο δίμηνο η Τουρκική Στρατιά Δυτικού Μετώπου, ενισχυμένη με δύναμη τεσσάρων μεραρχιών, συνέχισε τις επιθέσεις. Η X Μεραρχία που υπηρετούσε ο Γεώργιος Γρίβας είχε πάρει μέρος σε πολλές μάχες νότια του Εσκί Σεχίρ. 
Από τον Οκτώβριο του 1921 μέχρι τον Αύγουστο του 1922 δεν είχαμε σημαντικές επιχειρήσεις στο Μικρασιατικό μέτωπο που είχε τεράστια έκταση από το βορά προς το νότο.

4. Η ΤΟΥΡΚΙΚΗ ΑΝΤΕΠΙΘΕΣΗ

Τους πρώτους μήνες του 1922 οι σύμμαχοι Γαλλία και Βρετανία άλλαξαν την πολιτική τους με την Τουρκία. Στις διασκέψεις υψηλού επιπέδου που έγιναν από τους εμπλεκόμενους στον πόλεμο της Μικράς Ασίας η Ελλάδα έφευγε με άδεια χέρια. Την ίδια περίοδο στο εσωτερικό της χώρας είχαμε αλλεπάλληλες κυβερνητικές αλλαγές και στις 9 Μαΐου ορκίστηκε η κυβέρνηση υπό τον Πέτρο Πρωτοπαπαδάκη. Στις 12 Μαΐου παραιτήθηκε ο διοικητής Στρατιάς Μικράς Ασίας, στρατηγός Παπούλας, και τη θέση του ανέλαβε ο αντιστράτηγος Γιώργος Χατζηανέστης. Η νέα κυβέρνηση αποφάσισε να δημιουργήσει καθεστώς αυτονομίας στα μέρη που έλεγχε στη Μικρά Ασία, αλλά η αντίδραση των συμμάχων στις 2 Αυγούστου 1922 δεν άφηνε κανένα περιθώριο.
Με την ανάληψη των καθηκόντων του Χατζηανέστη άλλαξαν και οι διοικητές στο Γ΄ Σώμα Στρατού και στη X Μεραρχία. Στη συνέχεια, στα τέλη Μαΐου 1922, ο Χατζηανέστης έκανε επιθεώρηση όλου του μετώπου διαπιστώνοντας τις αδυναμίες του στρατεύματος και τους κινδύνους της μεγάλης γραμμής ανάπτυξης των κατεχομένων εδαφών. Τη ίδια στιγμή ο υπαρχηγός του Επιτελείου της Στρατιάς, συνταγματάρχης Μιχαήλ Πάσσαρης, υπέβαλε ένα υπόμνημα που ανέφερε τις αδυναμίες της αμυντικής διάταξης του ελληνικού στρατού, τις επιθετικές ικανότητες των Τούρκων, καθώς και την αχίλλειο πτέρνα της ελληνικής διάταξης στην περιοχή του Αφιόν. Το υπόμνημα αυτό δεν το έλαβε υπόψιν του ο Χατζηανέστης και αναχώρησε για την Ελλάδα. Εκεί, σε μια μυστική σύσκεψη με την κυβέρνηση, πάρθηκε η απόφαση για κατάληψη της Κωνσταντινούπολης με ενίσχυση της Στρατιάς της Θράκης με δυνάμεις από το Μικρασιατικό μέτωπο. Οι ελληνικές διακοινώσεις προς τους συμμάχους για την κατάληψη της Κωνσταντινούπολης έπεσαν στο κενό. Οι σύμμαχοι αντέδρασαν και απείλησαν ότι την προέλαση του ελληνικού στρατού προς την Κωνσταντινούπολη θα την αποκρούσουν με βία. Ο κύβος είχε ριφθεί.
Οι εξελίξεις θα είναι ραγδαίες. Θα αρχίσει η αντεπίθεση των Τούρκων, θα σπάσει το μέτωπο και σε λιγότερο από δυο μήνες θα έχουν όλα τελειώσει. Μαζί με τη φυγή του ελληνικού στρατού θα χαθεί και ο ελληνισμός της Μικράς Ασίας που θα πάρει τον δρόμο της προσφυγιάς. Στα ιερά χώματα της Μικράς Ασίας θα σβήσει η φλόγα της Μεγάλης Ιδέας, της Ελλάδας των δυο ηπείρων και των πέντε θαλασσών. Όχι όμως το όνειρο.

5. Η ΤΕΛΕΥΤΑΙΑ ΜΑΧΗ ΤΟΥ 30ου ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΟΣ ΠΕΖΙΚΟΥ ΣΤΗ ΜΙΚΡΑ ΑΣΙΑ

Από την Επίτομη Ιστορία της Εκστρατείας στη Μικρά Ασία του Γ.Ε.Σ θα περιγράψουμε την τελευταία μάχη του 30ου Συντάγματος Πεζικού και του Υπολοχαγού πλέον, από τις 13 Αυγούστου 1922, Γεωργίου Γρίβα:

«Στις 6:00 της 4ης Σεπτεμβρίου τουρκική φάλαγγα πεζικού και ιππικού, περίπου 2000 αντρών, παρατηρήθηκε να κατέρχεται από τα υψώματα δυτικά της Πανόρμου με κατεύθυνση προς τον τομέα του 30ου Συντάγματος Πεζικού. Εύστοχη όμως βολή του πυροβολικού ανέκοψε την περαιτέρω πορεία τους. Στις 8:45 άλλη τουρκική φάλαγγα από περίπου 1000 πεζούς και δύο ορειβατικές πυροβολαρχίες εμφανίστηκε νότια της Πανόρμου με κατεύθυνση προς τις εκεί θέσεις των ελληνικών τμημάτων, εναντίον των οποίων άρχισε να βάλλει το πυροβολικό της φάλαγγας.
Περίπου στις 11:00 οι τουρκικές δυνάμεις, που ήταν απέναντι από το 30ο Σύνταγμα Πεζικού, ενισχύθηκαν με μια πυροβολαρχία Σκόντα και επανέλαβαν την κίνησή τους. Σε λίγο τουρκικό τάγμα επιτέθηκε εναντίον του αριστερού του 30ου Συντάγματος. Επακολούθησε σκληρός αγώνας. Οι Τούρκοι συνεχώς ενισχύονταν και οι επιθέσεις τους με την πάροδο του χρόνου γίνονταν όλο και περισσότερο ορμητικές. Η υπεροχή του πυροβολικού Σκόντα ήταν αισθητή σε σχέση με το ελληνικό πυροβολικό. Τα πολεμικά πλοία στον κόλπο συμμετείχαν στον αγώνα, χωρίς όμως αποτέλεσμα εξαιτίας της έλλειψης παρατήρησης.
Προς το μεσημέρι οι Τούρκοι ενισχύθηκαν σημαντικά και ανέλαβαν νέα επίμονη προσπάθεια εναντίον του αριστερού του 30ου Συντάγματος, με προφανή αντικειμενικό σκοπό την απώθησή του από την κατάληψη του λαιμού της Αρτάκης, για να αποκόψουν την αποχώρηση της Χ Μεραρχίας και να παρεμποδίσουν την επιβίβασή της. Το αριστερό του 30ου Συντάγματος ενισχύθηκε στο μεταξύ με μια διλοχία και έναν ουλαμό του εφεδρικού τάγματος του Συντάγματος και κατόρθωσε να διατηρήσει τις θέσεις του παρά την ισχυρότατη τουρκική πίεση και το σφοδρότατο βομβαρδισμό του αντίπαλου πυροβολικού. Σταδιακά ο αγώνας επεκτάθηκε και στο υπόλοιπο μέτωπο, με σκληρές συγκρούσεις και από τις δύο πλευρές. Οι τουρκικές προσπάθειες, τελικά, παρά την υποστήριξή τους με ισχυρά πυρά πυροβολικού, απέβησαν άκαρπες. Παρόμοια τύχη είχε και η τουρκική επίθεση εναντίον του αριστερού του 12ου Συντάγματος.
Περίπου στις 4:00 έφτασε στην Αρτάκη ατμοπλοϊκώς ο νέος Διοικητής της Στρατιάς, Αντιστράτηγος Πολυμενάκος Γεώργιος, με το Επιτελείο του, ο οποίος επισκέφθηκε το μαχόμενο 30ο Σύνταγμα στο πλέον κρίσιμο σημείο της μάχης. Στις 16:00 επανήλθε στο ατμόπλοιό του.
Οι επιθέσεις των Τούρκων εξακολουθούσαν πεισματώδεις και σφοδρές μέχρι το τελευταίο φως, χωρίς αποτέλεσμα. Όλες αποκρούστηκαν σθεναρά από το 30ο Σύνταγμα Πεζικού. Το ηθικό των μαχόμενων ανδρών στην τελευταία αυτή μάχη στο μικρασιατικό έδαφος υπήρξε από κάθε άποψη άριστο. Σε ορισμένα σημεία οι άνδρες συγκρούστηκαν σώμα με σώμα με τους επιτιθέμενους, τους οποίους απέκρουσαν και καταδίωξαν. Οι απώλειες του 30ου Συντάγματος ανήλθαν σε 3 αξιωματικούς και 15 οπλίτες νεκρούς και 3 αξιωματικούς και 70 οπλίτες τραυματίες. Οι απώλειες του εχθρού δεν εξακριβώθηκαν, οπωσδήποτε όμως ήταν πολύ μεγαλύτερες».

Το μεσημέρι της 5ης Σεπτεμβρίου η X Μεραρχία με το 30ο Σύνταγμα Πεζικού και τον Υπολοχαγό Γεώργιο Γρίβα βρίσκονται στα πλοία με κατεύθυνση τη Ραιδεστό της Θράκης.

6. Ο ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ ΚΑΙ Ο ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΓΡΙΒΑΣ

Οι εμπειρίες που αποκόμισε ο νεαρός αξιωματικός Γεώργιος Γρίβας από τη συμμετοχή του στον πόλεμο της Μικράς Ασίας ήταν πολυποίκιλες. Σε επίπεδο στρατιωτικό, συμμετείχε σε πολλές μάχες με πολλές ιδιομορφίες κι αυτό του έδωσε μεγάλη γνώση και εμπειρία σε επίπεδο τακτικής και γενικής στρατηγικής. Εδώ θα καταγράψει και τις πρώτες εμπειρίες σε ζητήματα ανορθόδοξου πολέμου, που πολύ αργότερα θα αναπτύξει με επιτυχία στα βουνά της Κύπρου.
Βίωσε από κοντά τις καταστρεπτικές συνέπειες του Εθνικού Διχασμού και ιδιαίτερα τη ζημιά που είχε γίνει μέσα στις τάξεις του στρατού. Έγραφε χρόνια αργότερα γι αυτό :

«Με ανατριχίλαν αναλογίζομαι σήμερον τα αποτελέσματα του εθνικού διχασμού, εις τη διένεξιν του Βασιλέως Κωνσταντίνου – Ελευθερίου Βενιζέλου, διχασμού, όν έζησα και ο οποίος όχι μόνον κατέστρεψε τα όνειρα της Μεγάλης Ελλάδος, αλλά και εβάρυνε επί ολοκλήρου του Έθνους επί δεκαετηρίδας από το 1916, με τραγικάς συνεπείας και αποκορύφωμα τούτων την Μικρασιατικήν καταστροφήν».

Παρόλο που ο ίδιος είχε ταχθεί με το μέρος των συμμάχων, η εμπειρία του διχαστικού κλίματος τον έκανε να πάρει αποστάσεις από τέτοιου είδους εμπλοκές κι αυτό το κράτησε σ’ όλη του τη ζωή. Γράφει στα απομνημονεύματα του:

«Προσωπικώς ουδέποτε εταλαντεύθην ως προς την εκλογήν και την τοποθέτησήν μου μεταξύ των δυο στρατοπέδων. Και όταν ακόμη, κατά τον πρώτον παγκόσμιον πόλεμον, η Ελλάς εδιχάσθη και αι συνειδήσεις εταλαντεύοντο ως προς την εκτίμησιν των ηθικών ελατηρίων και των ιδεολογικών επιδιώξεων των αντιπάλων παρατάξεων, εγώ ετάχθην ανεπιφυλάκτως υπέρ των Συμμάχων, διότι πραγματικώς ενόμιζα ότι εκείνοι ηγωνίζοντο υπέρ της ελευθερίας».

Το διάστημα που ήταν στο μέτωπο, οι δικοί του στη Κύπρο αγωνιούσαν για την τύχη του. Οι ειδήσεις που διάβαζαν στις εφημερίδες, ειδικά τον τελευταίο χρόνο του πολέμου, τους έκανε να ανησυχούν ακόμη περισσότερο για τη ζωή του. Αλληλογραφούσαν με το Γενικό Επιτελείο στην Ελλάδα να μάθουν νέα του, αλλά και αυτοί ακόμη δεν ήξεραν. Πήραν μια επιστολή που έλεγε ότι ήταν περικυκλωμένοι από τους Τούρκους και δεν μπορούσαν να διαφύγουν. Η αγωνία μεγάλωσε• όμως, τελικά, έφτασε ένα γράμμα που έλεγε:

«Πρέπει να είστε περήφανοι για τον ανθυπολοχαγό Γεώργιο Γρίβα. Κατάφερε μαζί με τον λόχο του να σπάσουν τον κλοιό των Τούρκων κι επέστρεψε στην πατρίδα. Έδειξε μεγάλην ανδρεία.».

Πράγματι πολέμησε με μεγάλη ανδρεία σε όλες τις μάχες που πήρε μέρος κι αυτή καταγράφτηκε στις εκθέσεις των ανωτέρων του. Τιμήθηκε με τον Πολεμικό Σταυρό 3ης Τάξεως, Χρυσούν Αριστείο Ανδρείας και Εύφημο Μνεία από την X Μεραρχία.

Πηγές:
Σπύρου Δημητρίου Στρατηγός Γεώργιος Γρίβας - Διγενής ο αρχηγός της ΕΟΚΑ Εκδόσεις Πελασγός Αθήνα 2017
ΓΕ.Ε.Σ/Δ.Ι.Σ, Ο Ελληνικός Στρατός εις την Σμύρνην (Μάιος 1919-Μάιος 1920), Εκδόσεις Γ.Ε.Σ/Δ.Ι.Σ, Αθήνα 1957 (Ανατύπωση 2012)
Λεωνίδα Λεωνίδου, Γεώργιος Γρίβας Διγενής, Βιογραφία, Τόμος Πρώτος (1897-1950), Εκδόσεις Προσωπική, Λευκωσία, 1995
Γεώργιος Γρίβας Διγενής, Απομνημονεύματα του Αγώνα της ΕΟΚΑ 1955-59, Εκδόσεις Πελασγός, Αθήνα, 2013