Ο ΛΟΓΙΟΣ ΤΟΥ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟΥ ΙΩΑΝΝΗΣ ΚΑΡΑΤΖΑΣ Ο ΚΥΠΡΙΟΣ. Νέα δεδομένα και αιτούμενα της έρευνας (Μέρος Γ΄)

Του Γιώργου Κ. Μυάρη*.

Αναξιοποίητα μαζί και νέα δεδομένα και αιτούμενα της έρευνας
1. Πολυετείς αρχειακές έρευνες καταξιωμένων ικανότερων ερευνητών, όπως και οι ελάχιστες δικές μου αναζητήσεις, σε βιβλιοθήκες και αρχεία της Κύπρου, δεν απέδωσαν προς το παρόν νέα στοιχεία για τον ίδιο τον I. Καρατζά, για έργα χειρόγραφα δικά του ή τυπωμένα από αυτόν, αλλά ούτε και ένα αυτόγραφο σημείωμα. Στις υποθέσεις που έχουν διατυπωθεί μπορεί να προστεθεί και αυτή που συνδέει το καταγραφέν χειρόγραφο μαθη- ματάριο με ελληνική γλωσσική ύλη (αρ. 17, «Exercitia scolastica Grie- chisch ein Manuscript in Leder gebunden») με την προσωπική συγγραφική δραστηριότητα του Καρατζά* δραστηριότητα από την οποία, σε τελευταία ανάλυση, αν αφαιρεθούν οι φροντίδες της μετάφρασης ή της διασκευής, του σχολιασμού, της επιμέλειας, των εκδοτικών καθηκόντων στις οκτώ εκδοτικές του πρωτοβουλίες, προκύπτουν ως προσωπικό δημιουργικό παράγωγο ο πρόλογος του Πίνακος (έως τώρα δεν έχει αποδεδειγμένα αποδοθεί στον Αθ. Ψαλίδα), το Προοίμιο και μέρος - ή το σύνολο - των τριών ιστοριών του ΕΑ (για τις οποίες διαρκώς προβάλλονται ενστάσεις από όσους αποδίδουν όχι πάντα με αποδείξεις, την πατρότητα του έργου στον Ψαλίδα).

2. Συγκεκριμένες πληροφορίες και αποδείξεις, τόσο για την οικογένειά του στην Κύπρο όσο και για τους συγγενείς του που κινούνται στον ελληνισμό της Διασποράς στη Βιέννη και στην Ουγγαρία, δεν υφίστανται προς το παρόν. Θεωρείται ορθή, λόγω της υπηρεσιακής τυπικότητας με την οποία διεκπεραίωνε η αυστριακή αστυνομία τις υποθέσεις της, η αναφορά σε «κληρονόμους» του Καρατζά και (όχι μόνο σε αυτούς) του Τουρούντζια (έγγραφη απάντηση από τη Βιέννη 26 Μαιου 1799 στην ανεύρετη αίτηση των συγγενών από Βουδαπέστη)40. Δεύτερο έγγραφο το οποίο σχετίζεται με την παρουσία των συγγενών του Καρατζά είναι η απόφαση του Τοποτηρητή Ουγγαρίας για την κατάθεση των εισπράξεων από τον μεταθανάτιο πλειστη- ριασμό των βιβλίων του στο Δημόσιο Ταμείο της Πέστης, ώστε να μπορούν να τα εισπράξουν οι νόμιμοι κληρονόμοι του41. Η έρευνα δεν κόμισε στοιχεία yta την απόληξη του θέματος. Βεβαίως το επίθετο Καρατζά που στην Κύπρο φέρουν και σήμερα αρκετές οικογένειες, συναντάται σε λιγοστούς συνδρομητές για την έκδοση κυπριακών βιβλίων έως τις αρχές του 20ου αιώνα.
3. Η αξιοποίηση του αρχειακού και άλλου διασωθέντος υλικού δεν έχει προχωρήσει συστηματικά, αφού δεν εκδηλώνεται και το ανάλογο ενδιαφέρον συγκεκριμένων επιστημονικών φορέων. Οι εκδόσεις του I. Καρατζά που υπήρχαν στη βιβλιοθήκη του Γεωργίου Ζαβίρα και σε άλλες βιβλιοθήκες, τουλάχιστον της Βουδαπέστης, χάθηκαν ή διεσπάρησαν42. Οι ιστορικές περιπέτειες των συσσωματώσεων των ελληνικών εντύπων, ιδιαίτερα της Βιβλιοθήκης Γ. Ζαβίρα, στερούν από τους ερευνητές τη δυνατότητα εντοπισμού των αντιτύπων. Αλλά δεν είναι ακατόρθωτο τώρα να αναζητηθούν ακόμη και μικροταινίες από τη Βιβλιοθήκη του Κεσκεμέτ στην Ουγγαρία, όπως και αρχειακό υλικό από τα Αρχεία της Βουδαπέστης και της Βιέννης.
4. Σημαντικά στοιχεία για το εκδοτικό έργο, την αποδοχή του και την εν γένει πνευματική δραστηριότητα του Ιωάννη Καρατζά και του «πολίτικο φιλολογικού κύκλου» του Ρήγα προκύπτουν από αποδελτιώσεις περιοδικών της εποχής. Στις Gottingische Anzeigen von gelehrten Sachen (Jena 1796,τόμος Γ',σσ. 1757-1760) ο κλασικός φιλόλογος και καθηγητής της ρητορικής Christian Gottlob Heyne (1729-1812) δημοσιεύει ανώνυμη κριτική του 7Ερωτος αποτελέσματα* από τη γραφίδα του προκύπτουν, επίσης, η κριτική που προηγείται αυτής για τη μεταφρασμένη Γαλάτεια του Florian, που την εξέδωσε το 1796 ο Αντώνιος Κορωνιός, συνεργάτης του Ρήγα και η βιβλιοκριτική της Εισαγωγής Λογικής του Γ. Σουγδουρή, που εξέδωσε ο I. Καρατζάς43. Επίσης, συχνά επανέρχεται η έρευνα στον  ελληνιστή συνεργάτη πλειάδας περιοδικών εντύπων της Βιέννης, της Ιέ- νας, της Χάλλης, Franz Karl Alter (1741-1804), πρώην Ιησουίτη, επόπτη της πανεπιστημιακής βιβλιοθήκης και λέκτορα της Διπλωματικής στο •Πανεπιστήμιο της Βιέννης, για τις πολλές δημοσιεύσεις του γύρω από ελληνικές εκδόσεις. Σε τεύχος του 1797 γίνεται αναφορά, μεταξύ άλλων, στις εκδόσεις του Ρήγα Βελεστινλή Περιήγηση Νέου Αναχάρσιδος, Φυσικής Απάνθισμα, Επιπεδογραφία Κωνσταντινουπόλεως, Χάρτα της Ελλάδος, για να επανέλθει αναλυτικά σε τεύχος του 1801 στο Ρήγα και στην έκδοση του Α- νάχαρση. Ο Alter απασχόλησε τη σύγχρονη έρευνα ιδίως με τη βιβλιοκρισία του, στο Algemeiner Litterarischer Anzeiger της 20ης Απριλίου 1797 (Halle, έτος Β', τχ. 47, επιστολή 28 Δεκεμβρίου 1796 από τη Βιέννη), για το 'Ερωτος αποτελέσματα* με βάση αυτή εισήλθε σε μια νέα φάση η συζήτηση για την πατρότητα του έργου και την ταυτότητα του δημιουργού ή των δημιουργών44.
Στην ίδια κριτική παρουσίαση ο Alter παραπέμπει στο ανώνυμο δημοσίευμα του Ch. G. He.yne, ενώ συγχρόνως αναγγέλλει (στήλη 504) ότι εκτυπώνεται στο τυπογραφείο του (θανόντος) Βεντότη από τον εκδότη Ιω. Καρατζά το (μη κυκλοφορήσαν τελικώς) έργο του Ιωσήφ Πέτζελ ((διατριβή και επίκριση περί της ελληνικής και τινών άλλων γλωσσών» σε μετάφραση του Γεωργίου Ιωάννου Ζαβίρα45. Στο ίδιο έντυπο, και μάλιστα μετά τη δολοφονία του Καρατζά, έχει δημοσιεύσει ο Alter (1800, στ. 336) σημείωμα σχετικό με τις εκδόσεις του Πίνακα του Κέβητος (Βιέννη 1792) και της Ελληνικής Καλλιγραφίας (Βιέννη 1796).
5. Υπολείπεται η συστηματική και εξαντλητική έρευνα σε έντυπες και αρχειακές ευρωπαϊκές πηγές, σε ορισμένες από τις οποίες η έρευνα έχει απο- φέρει στοιχεία για τον I. Καρατζά. Μερικώς αυτό ισχύει και για τη συστηματική έρευνα σε καταλόγους συνδρομητών των ελληνικών εκδόσεων. Οι κατάλογοι με τα ονόματα αυτών που προεγγράφονται και ενισχύουν την έκδοση ελληνικών έργων της προεπαναστατικής περιόδου46, παρέχουν ενδείξεις ισχυρές περί προσώπων, πολιτισμικών ανακατατάξεων, ιδεολογικών τάσεων,  κοινωνικών συσσωματώσεων και δράσεων, αλλά όχι ασφαλή απόδειξη. Αναφορικά με τους καταλόγους αυτούς πρόσθετα προβλήματα στον ερευνητή προκαλεί η κατηγορία των έργων που εκτυπώθηκαν αρκετά χρόνια μετά την έκδοση της αγγελίας προεγγραφής συνδρομητών, όπως, για παράδειγμα, το Αναστασιματάριον Νέον του 184047στο οποίο καταχωρείται ως συνδρομητής ο δολοφονημένος το 1831, κυβερνήτης Ιω. Καποδίστριας! Ως προς αυτή την κατηγορία εκδόσεων, προβληματισμούς δημιουργεί ο εντοπισμός στην έκδοση Φραγκίσκου Σοαυίου Στοιχεία Λογικής, Μεταφυσικής και Ηβικής. Με- ταφρασθέντα παρά Γρηγορίον Ιεροόιακόνου Κωνσταντά, που εκδόθηκε το 1804 (τομ. Δ', Βενετία, σσ. 367), αλλά ξεχωριστά από τους πολλούς προ- εγγραφέντες συνδρομητές της φαναριώτικης οικογένειας των ηγεμόνων Κα- ρατζά, του μη τιτλούχου, όπως εμφανίζεται, συνδρομητή Ιωάννη Καρατζά, ο οποίος ταξινομείται στον κατάλογο με τους συνδρομητές από την Κωνσταντινούπολη έξι χρόνια μετά τη δολοφονία του I. Καρατζά48.
Πρόκειται για μετάφραση των Instituzioni di Logica, Metafisica et Elica του Francesco Soave. Ο συνδρομητής αυτός ενδεχομένως, σε πρώτη ανάγνωση, συσχετισθεί ή και ταυτισθεί με τον Κύπριο λόγιο αγωνιστή, αν συνυπολογισθούν στοιχεία όπως είναι οι επαφές I. Καρατζά και Γρηγορίου ’Κωνσταντά ή οι αρχικές προθέσεις των συντελεστών της έκδοσης, για να εκ- δοθεί το έργο στη Βιέννη. Ωστόσο, πρόσφατα ερευνητικά πορίσματα δεν επιτρέπουν τη δημιουργία εντυπώσεων: ο Φίλιππος Ηλιού ξεκαθαρίζει ότι η έντυπη Είδησις σε (λανθάνον) μονόφυλλο, υπογραμμένη από τον 'Ανθιμο Γαζή κυκλοφόρησε με χρονολογία 10 Ιουλίου 1801. Το στοιχείο αυτό και η αναδημοσίευση της πρόσκλησης για εγγραφή συνδρομητών από τον Φραγκίσκο 'Αλτερ στο Allgemeiner Litterarischer Anzeiger (τχ. 167, 9 Νοεμ. 1801) αρκούν, για να θεωρηθεί ότι δεν ταυτίζεται ο συνδρομητής αυτός με τον Ιωάννη Καρατζά τον Κύπριο.
6. Φαίνεται από τα πράγματα, ωστόσο, ότι ο Κύπριος λόγιος και ο «Ιωάννης Καρατζάς», όπως ακριβώς καταγράφεται ως συνδρομητής στο φιλοσοφικό βιβλίο του Αθ. Ψαλίδα, Αληθής ευδαιμονία, είναι το ίδιο πρόσωπο. Χρονικά, γεωγραφικά στοιχεία, τυπογραφικές συνεργασίες και φιλικά ή πνευματικά περιβάλλοντα συνηγορούν σ’ αυτήν την ταύτιση. Η εκτύπωση της Αληθούς Ευδαιμονίας άρχισε στα τέλη του 1790. Ο πρόλογος του έργου φέρει ημερομηνία 18 Απριλίου 1791, ενώ σώθηκε μονόφυλλο της «Ειδήσεως» για προεγγραφή, με ημερομηνία 15 Μαρτίου 1791* το πρωτο-ανέφερε ο Γ. Λάιος στα 1967 και από τον Λέανδρο Βρανούση «βρέθηκε παρένθετο σε δύο φύλλα της Εφημερίδος του 1791 )>49. Η προεγγραφή, λοιπόν, αποτελεί ένδειξη έως και επιβεβαίωση των φιλοσοφικών ενδιαφερόντων του Ιω. Καρατζά ή έστω ανησυχιών που αναπτύσσει αυτός, όπως και της, με έναν ορισμένο τρόπο, παρουσίας του στη Βιέννη αλλά και των επαφών με τον Ψαλίδα προ του 1792.
Όμως, ιχνηλατώντας την παρουσία του Ιω. Καρατζά το 1790 στη Βιέννη (ή του περάσματος από αυτήν), αναπόφευκτα τη συσχετίζουμε με το πρώτο ταξίδι του Ρήγα Βελεστινλή, στη διάρκεια του οποίου στο Τυπογραφείο Ιωσήπου του Βαουμαϊστέρου ο Ρήγας εκτύπωσε το Σχολείον των ντελικάτων εραστών και γνωρίστηκε με τον Ψαλίδα στις εργασίες εκτύπωσης της Αληθούς ευδαιμονίας του50. Ο Ρήγας ταξίδευε τότε στην αυστριακή πρωτεύουσα ως συνοδός του σερδάρη Χριστόδουλου Κιρλιάνου, βαρώνου του Λανγγεν- φέλδ* στου ταξιδιού αυτού την παράμετρο τη σχετική με τη μεταγενέστερη διένεξη Ρήγα-Κιρλιάνου για τη μη καταβολή δεδουλευμένων, απρόσμενα ενε- πλάκη και ο Αθ. Ψαλίδας ως μάρτυρας που βεβαιώνει στις 9 Σεπτεμβρίου 1794 την πιστότητα δύο αντιγράφων από κατάστιχα των εξόδων των Ρήγα και Κιρλιάνου51. Ο Ν. Λ. Βέης αναφερόμενος στο ταξίδι και τη συνεργασία του Ρήγα με τον Χριστόδουλο Κιρλιάνο, βαρώνο του Λανγγενφέλδ, πιθανολογεί την έναρξη της γνωριμίας Καρατζά - Ρήγα κατά την πρώτη διαμονή του Ρήγα στη Βιέννη το 1790, όταν ο Ρήγας καταγίνεται με την έκδοση των έργων Σχολείον των ντελικάτων εραστών και Φυσικής απάνθισμα. Ο ερευ- ωστόσο, καταγράφει την απουσία «ρητής μαρτυρίας, ότι ο Ιω. Καρατζάς νητής, ευρίσκετο ήδη τω 1790 εν Βιέννη»52 53. Τα νεότερα δεδομένα κάνουν πιο ισχυρή την πιθανότητα τυπικής ή ουσιαστικής επαφής και γνωριμίας Ρήγα-Καρατζά, χωρίς όμως βιαστικές βεβαιότητες.
7. Για τους 114 Έλληνες και ξένους συνδρομητές της Αληθούς ευδαιμονίας^ που κινούνται μεταξύ Βιέννης, Πέστης, Ραάβ (Γιούρι), Τεμεσβά-ρ(ι) μπορούν να καταγραφούν οι ακόλουθες διαπιστώσεις, υποβοηθητικές της έρευνας σε σχέση με τη ζωή του Καρατζά και με τις διασυνδέσεις του. α) Τουλάχιστον δεκαοκτώ Έλληνες ανευρίσκονται και σε άλλες συνδρομές εκδόσεων, ενεργοί και συμμέτοχοι σ' αυτή τη σημαντικότατη πνευματική εκδήλωση του Νεοελληνικού Διαφωτισμού. Περιλαμβάνονται οι λόγιοι: ιεροδιάκονος Γρηγόριος Δημητριεύς (Κωνσταντάς) Γεώργιος Ζαβίρας, Κωνσταντίνος Κουσκουρούλης, Μανασσής Ηλιά- δης, Δημήτριος Μαυρουδής, Ιωάννης Δάρβαρις, ο Σιατιστηνός δάσκα- καλος Ιωάννης Τουρούντζιας, ο γιατρός συγγραφέας Ιωάννης Νικο- λίδης.
β) Διαπιστώνεται μια πολύμορφη συνεργασία ορισμένων από αυτούς με το περιβάλλον του Ρήγα, του Καρατζά, του Ψαλίδα. Αναλυτικότερα: στο εμπόριο βιβλίων με τον Ψαλίδα συνεργάζονται αργότερα ο Ιω. Καρατζάς, ο Θέμελης Χρίστου και η Συντροφιά του. Θυμίζω ότι αυτό συμβαίνει και με τον (μετέπειτα εθνομάρτυρα) Ευστράτιο Αργέντη. Επίσης, του Ρήγα συνεργάτες και συγκατηγορούμενοι, όπως και ορισμένων από αυτούς συγχωριανοί και συγγενείς, εντοπίζονται στον κατάλογο. Αφενός, οι Ιω. Καρατζάς, Γεώργιος Θεοχάρης, Κωνσταντίνος ' Δούκα Χατζημιχαήλ, Ιωάννης Τουρούντζιας64.
γ) Αφετέρου, των συνδρομητών Δημήτρη Μαυρουδή και (του αυστριακού πανεπιστημιακού) Φρ. Μετζβούργ εμπορεύεται αντίστοιχα ο Καρατζάς τις εκδόσεις Εισαγωγή στην Παλαιά και Νέα Διαθήκη (1787) και Αριθμητική (1791 )55.
δ) Επιπλέον, ο συνδρομητής Κωνσταντίνος Κουσκουρούλης από τη Λάρισα, το 180966, έντεκα χρόνια μετά τη δολοφονία του Ιω. Καρατζά, επανεκδίδει το έργο Έρωτος Αποτελέσματα, διατηρώντας στον πρόλογο την αφιέρωση με τα αρχικά «Ι.Κ.». Η επανέκδοση έχει την ιστορικοφιλολογική και ευρύτερη πνευματική σημασία της -και όχι μόνο την εκδοτική και οικονομική πτυχή της, αφού ο λαρισαίος εκδότης Κ. Κουσκουρούλης γνωρίζει πρόσωπα και λεπτομέρειες του δράμα-τος. Συνεπώς, η επανέκδοση φέρει ως ενέργεια εντός της συμπυκνωμένη την ανάμνηση και ίσως την απότιση φόρου τιμής προς τον «Ι.Κ.», τον θυσιασθέντα υπέρ της ελεύθερης και εκσυγχρονισμένης κοινωνικής ζωής, και προς τον κύκλο του Ρήγα. Πρόκειται για τη δεύτερη μεταθανάτια αναφορά στον Ι<». Καρατζά* η πρώτη στα 1800 στη βιβλιοκρισία του F. Κ. Alter. Έπεται η τρίτη συστηματική αναφορά από τον Κυριάκό Μελίρρυτο στη Χρονολογία ιστορική του 1836.
ε) Υπογραμμίζω τη συμπερίληψη στον κατάλογο των εγγραφέ- ντων συνδρομητών, είκοσι και πλέον αυστριακών, πανεπιστημιακών, λογιών, αξιωματούχων κοσμικών και εκκλησιαστικών. Μεταξύ αυτών, δύο πρόσωπα που κατέχουν σημαντικό ρόλο στις πνευματικές σχέσεις του Αθ. Ψαλίδα και βεβαίως του Ιω. Καρατζά: οι«Λ.Β. του Μετζμπούργ Διδάσκαλος της Μαθήσεως» και «Φραντζίσκος Κάρολος Άλτερ Διδάσκαλος της Ελληνικής διαλέκτου». Σύμφωνα με όλες τις ενδείξεις ο πρώτος είναι ο Georg Ignatz Freiherr von Metzburg, καθηγητής της Μαθηματικής στο Πανεπιστήμιο της Βιέννης* το έργο του Εισαγωγή μαθηματική ήτοι αριθμητική εις χρήσιν των πρωτόπειρων (Βιέννη 1791) κατασχέθηκε από την αυστριακή αστυνομία Βουδαπέστης στη βιβλιοθήκη του Ιω. Καρατζά με αρ. 2657 58. Ο Γ. Ζαβίρας, καταγράφοντας τα έργα του Αθ. Π. Ψαλίδα αναφέρει δεύτερη την έκδοση: «Εισαγωγή μαθηματική ήτοι αριθμητική εις χρήσιν των πρωτοπείρων συγγραφείσα υπό του λ.β. του μέτζβούργ διδασκάλου της μαθημ: εν βιένν: ακαδημία μετεφράσθη δε υπό Αθ. Πετ. Ψαλίδα του εξ ιωανν. Αυξην- θείσα τε παρ’ αυτού και κατακοσμησθείσα πολλοίς σημειώμασι και σχολίοις προς κοινήν χρήσιν των της ελλάδος σχολείων τομ. Α. 1791 βιέννη»68.
8. Ο έτερος των συνδρομητών αυτών είναι ο ίδιος ο ελληνιστής και γνώστης των Neograeca στη Βιέννη Franz Karl Alter (1749-1804). Ο εντοπισμός του στον κατάλογο συνδρομητών της Αληθούς Ευδαιμονίας και ο συσχετισμός της εγγραφής με το περιεχόμενο της γνωστής επιστολής που απέ- στειλε (ως είδος ανταπόκρισης και βιβλιοπαρουσίασης, με τη σημερινή ορολογία) την 28 Δεκεμβρίου 1796 προς το περιοδικό Allgemeiner Littera- rischer Anzeiger της Halle (που συμπεριλήφθηκε στο τεύχος 47, 20 Απριλίου 1797, στήλη 504), μας οδηγεί ενώπιον της ιδιόμορφης φιλολογικής διελκυστίνδας για την ταυτότητα του συγγραφέα του Έρωτος αποτελέσματα. Ο Άλτερ, γνωστός ή και φίλος των Ψαλίδα και Καρατζά, μεταξύ άλλων, αναφέρεται στον Καρατζά ως εκδότη (της υπό έκδοση μελέτης του I. Πέ-τζελ) και, ως συγγραφέα, όταν πιο κάτω αναφέρεται στην έκδοση του έργου: «(...) Ο εκδότης (...) είναι ο κ. Ιωάννης Καρατζάς, Έλληνας από την Κύπρο, ο οποίος ήδη έχει εκδώσει ποικίλα. Το τομίδιό του: Έρωτος αποτελέσματα ήτοι ιστορία ηθικοερωτική με πολιτικά τραγούδια, που τυπώθηκε στη Βιέννη (...), περιέχει 188 φύλλα. Το έργο το γνωρίζουμε xat από τις G.G.A. 1796. Στήλη 176. (...). Ο συγγραφέας παρουσιάζεται μόνο στην αφιερω- ματική σελίδα ως Ι.Κ., που θα πει Ιωάννης Καρατζάς. Μου χάρισε ο ίδιος το βιβλίο και τον γνωρίζω και προσωπικά»*6.
Χωρίς, επομένως, να αποκλεισθεί η συνεργασία των Ψαλίδα-Κα- ρατζά στη συγγραφή (των πεζών κειμένων) του Έρωτος αποτελέσματα, βαραίνει στις αποτιμήσεις και τους σχετικούς συλλογισμούς το γεγονός ότι ο 'Αλτερ, αφού γνωρίζει καλώς και τον Ταλίδα, δε μπορεί να μιλά ανεύθυνα ή ψευδώς πέντε μόλις χρόνια μετά την έκδοση και ενάμιση χρόνο (αρχές Αυ- γούστου 1795) μετά την αναχώρηση του Ψαλίδα για τα Γιάννενα, αποδίδοντας τη συγγραφή του έργου στον Καρατζά. Ο 'Αλτερ συνεχίζει την πυκνή πληροφόρηση του γερμανόφωνου αναγνωστικού κοινού για τις ελληνικές εκδόσεις και συγγραφικές - εκδοτικές επιδόσεις, συνεργαζόμενος με αρκετά γερμανικά και αυστριακά περιοδικά, ως το θάνατό του (1804), με αναφορές 'μεταθανάτιες, όπως προ ανέφερα, στον Ρήγα και στον Καρατζά, χωρίς να τροποποιήσει ή να διορθώσει το δημοσίευμα του 1797 για τον συγγραφέα του Έρωτος αποτελέσματα?0. 59 60
. Το περιεχόμενο των δραστηριοτήτων και των αναγκών σχετικά με την παραγο^γή, την εμπορική και πνευματική διαχείριση του βιβλίου στον ελληνικό 18ο αιώνα επενεργεί στη ρευστή και ιδιόμορφη σχέση ανάμεσα στο συγγραφέα και επιμελητή-εκδότη - «βιβλιοπώλη» - «δάσκαλο» στα χρόνια που δραστηριοποιούνται οι Ψαλίδας - Καρατζάς. Έτσι εξηγείται, παρά την έλλειψη πολλών στοιχείων, η στενή συνεργασία τους. Ακόμη κι όταν, με βάση τα ανέκδοτα έργα και τα ανώνυμα Καλοκινήματα (Βιέννη 1795), ο Ψαλίδας περνά σε πιο ριζοσπαστικές θέσεις στην κριτική του λογιοτατι- σμού, του εκπαιδευτικού σχολαστικισμού και της παραδοσιακής φιλοσοφικής σκέψης61. Η αποδοχή αυτών από τον Ιω. Καρατζά και ακόμη περισσότερο, η συμβολή του στην δια μόρφωσή τους είναι αδιευκρίνιστη, προς το παρόν.
Η εμπορία του Έρωτος αποτελέσματα από τον Ψαλίδα (23 Ιανουάριου 1794 - συναλλαγή με τον έμπορο Δημήτριο Χρυσανθόπου?«>) δείχνει ότι συνεχίζεται ένα είδος συνεργασίας. Από τη μεριά του Ιω. Καρατζά, ο αστυνομικός κατάλογος των καταλοίπων φανερώνει ότι έως τη σύλληψή του αξιοποι- εί συνεργασίες ή εκδόσεις του Ψαλίδα. Στον κατάλογο καταγράφονται πέντε αντίτυπα της Αριθμητικής του Μετζβούργ (έκδοση 1791), ένα αντίτυπο της επανέκδοσής της σε επιμέλεια Αθ. Ψαλίδα (1794) και εικοσιτέσσερα αντίτυπα του Έρωτος αποτελέσματα (1792). Απουσιάζουν η Αληθής ευδαιμονία (ακόμη και το σώμα για το οποίο είχε προεγγραφεί συνδρομητής!), όπως και έργα του Ρήγα (είχαν κατασχεθεί ο Νέος Ανάχαρσης και η Προ- κήρυξη). Από τον Αύγουστο του 1795 έως τον Οκτώβριο του 1800, δηλαδή από την αναχώρηση του Ψαλίδα από τη Βιέννη με προορισμό τα Ιωάννινα, έως τη σύνταξη του καταλόγου των κατασχεθέντων βιβλίων του Καρατζά, τον πλειστηριασμό τους και την κατάθεση των συγκεντρωθέντων χρημάτων (46 φιορίνια και 31 Kreuzer, ποσό που κατέβαλε για την αγορά ο πλειοδότης βιβλιέμπορος Damjan Kaulizy), σ’ αυτό το κρίσιμο διάστημα παραμένει ένα κενό στην πληροφόρησή μας προς το παρόν, όπως και σχετικά με την ταυτότητα των συγγενών του I. Καρατζά, που εντοπίζονται τουλάχιστον δύο φορές στα αυστριακά έγγραφα.
10. Στο χώρο του αινίγματος παραμένουν ακόμη η στάση του Γεωργίου I. Ζαβίρα έναντι του Ιω. Καρατζά και το περιεχόμενο των σχέσεων τους. Η ζωή και η δράση του εμπόρου και λογίου Γεωργίου Ζαβίρα (Σιάτιστα 1744- Σάμπατ Σαλασί Ουγγαρίας 1804) διασταυρώνονται με πρωτοβουλίες και περιπέτειες του Ιω. Καρατζά. Επιδίδεται στο εμπόριο στην Αυστροουγγαρία*
 οτυγγράφεί (λίγες πρωτότυπες) μελέτες και κυρίως συμπιλήματα (δεκαπέντε τίτλους παραθέτει ο ίδιος)* μεταφράζει έργα και συνθέσεις γλωσσικές, ιστορικές, θεολογικές, ιατρικές-φυσικοεπιστημονικές (αναφέρει δεκαεννέα τίτλους). Τα έργα αυτά στην πλειονότητά τους παρέμειναν ανέκδοτα στη βιβλιοθήκη του σε χειρόγραφα. Ο Ζαβίρας εγγράφεται συνδρομητής σε εκδόσεις με ομαδοποιήσεις εγγραφής κυρίως από τη Βιέννη και την Πέστη, σε τυπογραφεία των οποίων εκτυπώνονται και έργα του -ιδίως στων αδελφών Μαρκίδων Πούλιου και Ιωσήφ Λέτνερ. Είναι ενθουσιώδης συλλέκτης και συστηματικός μελετητής της παλαιότερης και σύγχρονης ελληνικής βιβλιογραφίας* αυτό αποδεικνύει και η τεκμηρίωση των αναφορών Του στο σύγγραμμα Νέα Ελλάς ήτοι Ιστορία των πεπαιδευμένων Ελλήνων, που εκ- δόθηκε μόλις το 1872, αποτελώντας πολύτιμη «ιστορικοφιλοσοφική πηγή»62 και θησαυρό για την ιστορία των ιδεών και ιστορία της νεοελληνικής γραμματείας.
Τα λήμματα της Νέας Ελλάδος συντάχθηκαν ως «πρώτον σχέδιον όθεν και άμορφον και ατελές» μεταξύ των ετών 1790-1804. Ανάμεσα στους 536 λογίους της Τουρκοκρατίας, για των οποίων το διδακτικό και συγγραφικό έργο παραδίδει πληροφορίες, ο Γ. Ζαβίρας συμπεριλαμβάνει λεπτομέρειες για τα έργα και τη ζωή των Αθανασίου Ψαλίδα (σσ. 187-188), Αντωνίου Κορωνιού (σ. 198) και του Ρήγα Βελεστινλή (σσ. 522-524). Ιδίως στο λήμμα για τον Ρήγα Βελεστινλή63 64, σε αντίθεση με γνώμες επικριτικές συγχρόνων του λογιών, όπως είναι οι Μιχαήλ Περδικάρης, Γεώργιος Λαζάρου, Κύριλλος Λαυρκοτης κ.ά., κάνει ο Γ. I. Ζαβίρας εκτενή θετική αναφορά-με λίγα λάθη- στη δράση και στους συμμάρτυρες του Ρήγα, χωρίς να τους κατονομάζει.
Επίμονα στο ίδιο λήμμα αναφέρεται στις δραστηριότητες «δι’ ωφέλειαν του γένους» των τυπογράφων συνεργατών του Ρήγα, των αδελφών Μαρκίδων Πούλιου και στην εξορία που τους επιβλήθηκε, η οποία «εγένετο λίαν επιζήμιος εις όλον το γένος των Ελλήνων», αφού χάθηκε η ευκαιρία να έρθουν στο φως «συγγράμματα τα οποία έμελλον να ήναι ως άλλαι τινές βαθμίδες προς την του πρώην ελικώνος της Ελλάδος ανάβασιν». Σ’ αυτούς, εξάλλου, τύπωσε στα 1795 τη μετάφραση της σύνθεσης του Dim. Cante- mir Συμβεβηκότα... των εν τη Βλαχία... Καντακονζηνών καί Βραγκοβά- νωνΜ. Επιπλέον, γνωρίζει και αναφέρει την πανεπιστημιακή ιδιότητα και τη δράση του F. Κ. Alter στη Βιέννη, αλλά και την έκδοση που αυτός επιμελή-θηκε στο έργο του Γεωργίου Φραντζή, Χρονικόν εις Δ' βιβλία διαιρεθέν, και εξέδωσαν οι Μαρκίδες Πούλιου στα 179665 66.
Ο ερευνητής δεν εντοπίζει στις σελίδες της Νέας Ελλάδος το άνομα και τις επιδόσεις του I. Καρατζά. Η απουσία υποδηλώνει την αυστηρή τοποθέτηση του Ζαβίρα έναντι της προσωπικότητας και την αρνητική αξιολόγηση του έργου του I. Καρατζά; Ή ίσως αντιπάθεια, προσωπική αντιζηλεία και σύγκρουση, εξαιτίας τριβο>ν στο κοινό εκδοτικό-συγγραφικό πεδίο; Υπάρχει μία νύξη του Γ. Ζαβίρα σχετικά με την Εισαγωγή Λογικής του Γ. Σουγ- δουρή, που παρέμενε ανέκδοτη, όταν ακόμη κατέγραφε την πληροφορία* κατέχοντας ο ίδιος χειρόγραφό της66.
Πάντως ο Ζαβίρας γνώριζε καλώς τον I. Καρατζά: ενεργοποιήθηκαν σε κοινά κ*°ροικιακά περιβάλλοντα Ελλήνων, εξέδωσαν συγγράμματα στις ίδιες πόλεις και με τους ίδιους τυπογράφους, απέκτησαν τις ίδιες νέες εκδόσεις Ελλήνων λογιών, ενεγράφησαν ως συνδρομητές στις ίδιες εκδόσεις, συνδέθηκαν με κοινούς φίλους και γνωστούς, του Καρατζά οι εκδόσεις υπήρχαν στη βιβλιοθήκη του Ζαβίρα. Στις εκδόσεις Ιερά Ιστορία της Παλαιάς και Νέας Διαθήκης (1795) και Διατριβή Ιωσήφ Πέτζελ περί ελληνικής γλώσσης (1797, που μάλλον κατασχέθηκε την περίοδο των συλλήψεων) συνεργάστηκαν άμεσα. Συνεπώς, μάλλον δεν είναι η «άγνοια» ή η αποσιώπηση, αλλά ο φόβος και η τήρηση αποστάσεων ασφαλείας από τον ενεργό επαναστάτη και συμμάρτυρα του Ρήγα, I. Καρατζά* όμως, τον συγκαταλέγει, χωρίς ονομαστική επίκληση, στους «τοσούτους και τοιούτους οίτινες ηδύναντο να προ- ξενήσωσιν εις το κοινόν μεγάλην ωφέλειαν» (σ. 523).
Ο I. Καρατζάς υπήρξε λόγιος με πολύπλευρη δράση, όχι ίσως με εμβέλεια ανάλογη με αυτή που είχαν οι Ρήγας Βελεστινλής, Ευγένιος Βούλ- γαρης, Αδαμάντιος Κοραής και χωρίς τις διδασκαλικές ικανότητες που επέδει- ξαν οι Δημήτριος Καταρτζής και ο Ιώσηπος Μοισιόδαξ. Ωστόσο, η εκδοτική παρέμβασή του τον έφερε να συνεργάζεται με δύο από τα πέντε τυπογραφεία της Βιέννης, που επιδίδονταν σε ελληνόφωνες εκδόσεις - αυτά του Γεωργίου Βεντότη και των αδελφών Μαρκίδων Πούλιου (πρώην I. Βαουμάιστερ). Λόγιος που είχε τις δυνάμεις, σε συνεργασία με τον Αθανάσιο Ψαλίδα και μόνος, να επιδοθεί στη συγγραφή, επιλογή, μεταγραφή, επιμέλεια, σχολιασμό, τροποποιήσεις και τυπογραφική φροντίδα τριών συνθέσεων στη χρονιά του 1792 και μεταξύ των ετών 1795-1797 να συγγράψει ή να επιμεληθεί την εκτύπωση δύο χαλκογραφικών εποπτικών μέσων και την έκδοση άλλων τριών βιβλίων, εργασιών του παρουσιάστηκαν από τις στήλες σημαντικών ευρωπαϊκών περιοδικών της εποχής. Με βάση τις εξελίξεις, υπήρξε ένα από τα θύ-ματα των «λευκών σελίδων της ιστορίας» και της κρατικής καταστολής των ισχυρών στα τέλη του 18ου αιώνα.
Επιπρόσθετα, από την προσεκτική προσέγγιση του αξιόλογου έργου του προκύπτει η αγνή συμμετοχή του στην πνευματική προσπάθεια των πιο δυναμικών ελληνικών πνευμάτων, ώστε να βρεθούν τα μέσα για την αποτελεσματική οργάνωση της παιδείας αλλά και της απελευθέρωσης των Ελλήνων και όλων των υπόδουλων Βαλκανίων. Με την εκδοτική παραγωγή του προώθησε, εκτός των άλλων, το «νέου τύπου λόγιο βιβλίο»67. Το συγγραφικό έργο, η λογοτεχνική αισθαντικότητα, η αγωνιστική ενεργοποίηση, οι ανησυχίες του επιβεβαιώνουν ότι προσπάθησε επιτυχώς, να παρακολουθήσει* να εκφράσει (και να εκφραστεί μέσα από) τις νέες ευρωπαϊκές πνευματικές και κοινωνικές συνθήκες. Συμμετείχε στη διαμόρφωση ενός νέου δικτύου εκ- παίδευσης και πληροφόρησης του νέου Ελληνισμού. Συνέβαλε στη διαπαιδαγώγηση ενόςνέου αναγνωστικού και μαθητικού κοινού, υποστηρίζοντας, αντίθετα από τις ιεραρχημένες κοινωνικές θεσμίσεις, τις αναζητήσεις προς σχήματα πολιτισμού, ιδεολογίας και καλλιέργειας που προσέγγιζαν τον ευρωπαϊκό Διαφωτισμό.

ΤΕΛΟΣ

 *)Το κείμενο αποτελεί αναπτυγμένη μορφή της εισήγησης του συγγραφέα στο Δ' Διεθνές Συνέδριο Φεραί-Βελεστίνο-Ρήγας της Επιστημονικής Εταιρείας Μελέτης Φερών-Βελεστίνου- Ρήγα (Βελεστίνο, 2-5 Οκτωβρίου 2003

Παραπομπές
40. Γ. Λάιος, «Οι αδελφοί Μαρκίδες...», <$.π., σ. 214. Όλγα Κατσιαρδή, ό.π., σσ. 206-207.
41. Όλγα Κατσιαρδή-Hering, ο.π., σσ. 205-206. Υπενθυμίζω, χωρίς να συσχετίζω άμεσα την παρουσία του με τον Καρατζά, παρά μόνο διότι κινούνται σε γειτνιάζοντα περιβάλλοντα, ότι ο Κύπριος λόγιος αρχιμανδρίτης Κυπριανός διακονεί τον ναό του Αγίου Νικολάου της Τεργέστης από τις 13 Απριλίου 1794 έως την παραίτηση για προσωπικούς λόγους στις 9 Αυγούστου 1798, ενώ στην ίδια πόλη κινείται με εμπορικές και εκδοτικές δραστηριότητες ο Κύπριος Χριστόφορος Κουνιάλης από τη δεκαετία του 1790. Βλ. Όλγα Κατσιαρδή-Hering, Η ελληνική παροικία της Τεργέστης, Αθήνα 1984 -για τον Κυπριανό: τ. Α', σ. 151, 158 και τ. Β', σσ. 604* για τον Χρ. Κουνιάλη: τ. Α', σσ. 161,183, τ. Β', σ. 299. Βλ., επίσης, Π. Μ. Κιτρομηλίδης, Κυπριακή..., ό.π.·, σσ. 174-176 και 169-170.
42. Για τις επίπονες αλλά ανολοκλήρωτες προσπάθειες του Δημήτρη Χατζή για τη διάσωση της βιβλιοθήκης του Γεωργίου Ζαβίρα και την έκδοση ενός νέου καταλόγου αυτής βλ. Καίτης Αργυροκαστρίτου-Χατζή, «Τα ελληνικά αρχεία...», ό.π., 1995, σσ. 9-30 εδώ σημ. 30.
43. Βλ. Ν. Α. Βέης, ό.π., 1970, σσ. 351, 353. Ίλια Χατζηπαναγιώτη, «Το ‘Σχολείο...», ό.π., 2001, εδώ σσ. 145-146, σημ. 7. Επίσης, Μαρία Στασινοπούλου, «Ειδήσεις για το ελληνικό βιβλίο στο γερμανόφωνο περιοδικό τύπο του 19ου αιώνα», Μνημών 12 (1989), 117-148, ιδίως σσ. 131, 132, 134 και βιογραφικά στη σ. 141.0 λόγιος του νεοελληνικού διαφωτισμού Ιωάννης Καρατζάς ο Κύπριος 315)
(44. Γεώργιος Λάιος, «Οι χάρτες του Ρήγα», Δ.Ι.Ε.Ε.Ε. 14 (1960), 231-312, για τον Άλτερ σσ. 243, 292, 293-296, 300, 301-303. Ένη Βέη-Σεφερλή, ό.π., σσ. 345- 347, εδώ σημ. 4. Hans Eideneier, «Ο συγγραφέας...», ό.π., 1994, εδώ σημ. 7. Κ. Θ. Πέτσιος, «Παρατηρήσεις...», ό.π., σ. 185.
45. Το έργο αυτό ο Γ. Ζαβίρας παραθέτει δέκατο έβδομο στον πίνακα των μεταφρασμένων από τον ίδιο έργων, αλλά ως χειρόγραφο. Βλ. σχετική βιβλιογραφία εδώ σημ. 35 και 36.
46. Φίλιππος Ηλιου, Ελληνική Βιβλιογραφία του 19ου αιώνα. Βιβλία-φυλλάδια. Τόμος πρώτος 1801-1818. Βιβλιολογικό Εργαστήρι. ΕΛΙΑ, Αθήνα 1997, σσ. μστ'-νστ'.Γιώργος Κ. Μύαρης)
(47. Δημήτριος Σ. Γκίνης - Βαλέριος Γ. Μέξας, Ελληνική βιβλιογραφία 1800-1863, τ. 2, Αθήναι, 1941, αρ. 3259.
48. Φ. Ηλιού, Ελληνική Βιβλιογραφία..., ό.π., σ. 118, αρ. *1804.72.)
 (49. Βλ. Κ. Θ. Πέτσιος, «Παρατηρήσεις...», ό.π., 2003, εδώ σ. 169. Από την πλούσια βιβλιογραφία, βλ. ιδίως Λέανδρος Βρανούσης, Εφημερίς..., ό.π., σ. 953, εδώ σημ. 8.
50. Βλ. Κ. Θ. Πέτσιος, «Παρατηρήσεις...», ό.π., σ. 194, όπου και η πρόσφατη βιβλιογραφία.
51. Συγκέντρωση στοιχείων και βιβλιογραφίας από τον Νέστορα Καμαριανό, Ρήγας Βελεστινλής. Συμπληρώσεις και διορθώσεις για τη ζωή και το έργο του. Εισαγωγή, μετάφραση, σχόλια Αθ. Ε. Καραθανάσης, Αθήνα έκδοση Επιστημονικής Εταιρείας Μελέτης Φερών-Βελεστίνου-Ρήγα, 1999. Τα έγγραφα από το Αρχείο Αυστριακού Προξενείου στο Βουκουρέστι στις σσ. 39-46.
52. Ν. Α. Βέης, ό.π., 1970, σσ. 356-357. Νέστωρ Καμαριανός, ό.π., σσ. 30-48. Κ. Θ. Πέτσιος, «Παρατηρήσεις...», ό.π., σ. 198.
53. Φ. Ηλιού, «Βιβλία με συνδρομητές. I. Τα χρόνια του Διαφωτισμού (1749-1821)», Ο Ερανιστής 12(1975), 101-179, ιδίως σσ. 121-122, σημ. 1, αλφαβητική τάξη με βαφτιστικό όνομα, χωρίς αριθμό αντιτύπων, ταύτιση τόπου: Βιέννη 73, Πέστη 5, Ραάβ (Γι- ούρι) 3, Τεμεσβάρ 1.
54. Βλ. Γεώργιος Λάιος, «Ο εν Βιέννη εμπορικός οίκος ‘Αργέντη*. (Ανέκδοτα εκ των Αρχείων της Βιέννης», στον τόμο Εις μνήμη Κωνσταντίνου Αμάντου 1X74-1960, Αθήναι, 1960, σ. 173, και Κωνσταντίνος Αθ. Διαμάντης, «Ο Αθ. Ψαλίδας και το Αρ- χείον του. Β. Αι σπουδαιότεραι Επιστολαί», Δ.Ϊ.Ε.Ε.Ε., 16 (1962), σσ. 303-304 (αρ. 15).
55. Για τον Δ. Μαυρουδή σ. 223 (αρ. 35), σ. 226, σημ. 28, για τον Φρ. Μετζβούργ σ. 222 (αρ. 26), σ. 225, σημ. 22.
56. Δημ. Σ. Γκίνης - Β. Γ. Μέξας, Ελληνική Βιβλιογραφία, Τόμος Α', Αθήναι, 1939, 545, σ. 91. Φ. Ηλιού, Ελληνική Βιβλιογραφία..., ό.π., σσ. 256-257, *1809.25)
(57. Βλ. Όλγα Κατσιαρδή-Hering, ό.π., σσ. 222, 225.
58. Γ. Ζαβίρας, Νέα Ελλάς..., ό.π., σ. 188.)
(59. Hans Eldeneier, ό.π., 1994, 283-284. Υπενθυμίζω ότι ένας ακόμη «Φραντζί- σκος» εμπλέκεται στη ζωή του Αθ. Ψαλίδα, ο Franz Karl von Zuris, «καισαροβασιλικός σύμβουλος», μάρτυρας στον γάμο του Αθ. Ψαλίδα στη Βιέννη 5 Μαΐου 1793. Βλ. Γεωργίου Λάιου, «Ο Αθανάσιος Ψαλίδας αντιδημοκράτης (1793)», Ηπειρωτική Εστία, 6 (1957), σ. 219.
60. Για την ταυτότητα των περιοδικών και τις συνεργασίες του 'Αλτερ βλ. Μαρία Α. Στασινοπούλου, ό.π., ιδίως σσ. 122-123, εδώ σημ. 43. Για τη βιβλιογραφία του προβλήματος βλ. εδώ σημ. 8, ιδίως την προσεκτική, συνθετική και χωρίς αποσιωπήσεις διαπραγμάτευση του Κ. Θ. Πέτσιου «Παρατηρήσεις...», ό.π., σσ. 180-185. Στη μελέτη αυτή, ωστόσο, ως προς το δημοσίευμα του "Αλτερ διαπιστώνεται (σ. 185) ότι ο Βιεννέζος ελληνιστής «βεβαιώνει μόνο την προσωπική γνωριμία με τον Καρατζά και το γεγονός ότι ο τελευταίος του δώρισε το αντίτυπο του βιβλίου». Αλλά ο "Αλτερ γράφει προηγουμένως και ότι «ο συγγραφέας παρουσιάζεται... ως I. Κ., που θα πει Ιωάννης Καρατζάς». Στη σημ. 47 (σσ. 180 και 182), αποσπάται από την Ελληνική Βιβλιογραφία 19ου αιόνα. (σ. 257) και δημοσιεύεται η άποψη του Φ. Ηλιου. Παρατηρώ ότι ο Φ. Η., τηρώντας μια κριτική στάση, γράφει για «συναγωγή [ = συνάθροιση ] κειμένων» και όχι «συγγραφή» από τον Ψαλίδα [: «η συναγωγή των κεμένων και η πρώτη έκδοση προσγράφονται "βάσιμα” στον Αθ. Ψαλίδα»], τοποθετώντας και τα εισαγωγικά στο «βάσιμα». Αλλά, είτε η ροή της έρευνας και η ανάγκη εκτύπωσης του τεράστιου σε όγκο και ποιότητα υλικού δεν επέτρεψαν στον λεπτολόγο Φ. Η. να επανέλθει, όταν το 1994 εντοπίστηκε και δημοσιεύτηκε το κείμενο του Alter από τους Moennig και Eideneier, είτε δεν πείστηκε ότι πρέπει να υιοθετήσει την άποψη για τον Ιω. Καρατζά. Σημειώνω πάντως ότι οι βιβλιογραφικές αναφορές περιλαμβάνουν έργα των Λ. Βρανούση, Λαδά-Χατζηδήμου, Μ. Vitti, αλλά όχι του Ν. Α. Βέη* επιπλέον αναφέρει μόνο την (επαν)έκδοση του 1989 από τον Μ. Vitti, όχι και αυτή του 1993.
61. Παναγιώτης Νούτσος, Νεοελληνική Φιλοσοφία..., ιδίως σσ. 82-86, εδώ σημ. 23.)
(62. Νίκος Κ. Ψημμένος, «Η *ΛΤεα Ελλάς* του Γεωργίου Ζαβίρα ως ιστορικοφιλοσο- φική πηγή», Σιατιοτινά 11 (1994), σσ. 8-19.
63. Γ. I. Ζαβίρας, Νέα Ελλρς..., <5.π., σσ. 522-524.
64. Θ. I. Παπαδόπουλος, ό.π., τ. Α', αρ. 1503. Γ. I. Ζαβίρας, ό.π., σ. 249.)
(65. Θ. I. Παπαδόπουλος, ό.πτ. Α', αρ. 4836. Γ. I. Ζαβίρας, <$.π., σ. 76.
66. Γ. I. Ζαβίρας, ό.π., σσ. 212-214, 525-526.)
(67. ό.π., σ. λστ'. Φ. Ηλιού, Ελληνική Βιβλιογραφία...,)

Σχόλια